Hoe herken ik vuil / stof op de sensor

Bij systeemcamera’s met verwisselbare lenzen is het onvermijdelijk dat er vuil op de sensor komt. Of het nu stof uit de omgeving is, olie van bewegende onderdelen (zoals de spiegel in een spiegelreflexcamera), vezels van een schoonmaak kwastje / doekje of een onbedoelde vingerafdruk. Het overkomt ons allemaal, al zie je het niet in iedere foto terug. Zelfs als je nooit van lens wisselt, loop je kans op stof op de sensor. Een klein deel van de – meestal duurdere – camera’s en objectieven is extra afgedicht tegen stof. Dat is overigens geen garantie dat er geen stof op de sensor komt.  Stof is overal. Gebruik je een zoomlens die bij in- of uitzoomen van lengte verandert, dan zuig je telkens nieuwe lucht – en dus stof – in de camera. De vraag is dus niet of je sensor vuil wordt, maar wanneer je sensor zo vuil is, dat je het gaat zien.
Hoe herken je stof of ander vuil op een camera sensor? Iemand die een tweedehands camera wil kopen, zeker zou het antwoord op deze vraag moeten weten. Hoe maak je een sensor schoon en hoe voorkom je dat die daarna weer vies wordt?

Ik zie niks, dus er is niks aan de hand?

Wie ooit negatieven/dia’s heeft ingescand of een foto heeft afgedrukt in een donkere kamer, weet hoe moeilijk het is om stofvrij te werken. Hoe vaak je ook afstoft en stofzuigt, er zit altijd stof in de lucht. Het lijkt misschien alsof stof bij digitale fotografie veel minder een probleem is. Voor een deel is dat zo: je camera sensor kan best smerig worden voor je doorhebt dat er iets aan de hand is. Bij het bewaren van digitale opnames heb je minder last van vocht, stof en schimmels dan bij het bewaren van analoge opnames. En een fotoprinter is minder gevoelig voor stof dan een donkere kamer. Als digitale fotograaf heb je dus geen last van stof.
Tot je terug komt van vakantie: Want de kans is groot dat je voor het eerst kennismaakt met vuil op je sensor bij het bekijken van vakantiefoto’s van Ibiza, Terschelling of je wintersport kiekjes van Les Trois Vallées. Want vuil – meestal is het stof – op de sensor zie je het best bij foto’s gemaakt van een egaal onderwerp bij een klein diafragma (f/16 of f/22). Zoals een foto van een blauwe lucht op een stralende zomerdag. Vakantiefotoboeken staan in de regel bol van foto’s met blauwe luchten, gemaakt met een klein diafragma. Wat doet dat donkere vlekje op mijn foto en hoe kom ik er vanaf?

Bokeh & stof

Vlekken op de lenscoating en stof in een lens worden goed zichtbaar in bokeh ringen.

Stof “verwijderen” in Lightroom of Photoshop

Ieder modern fotobewerkingsprogramma heeft tegenwoordig de mogelijkheid om stof en kleine vlekjes te verwijderen door een ander stuk van de foto op die plaats te stempelen. Mocht je een klein stofje op je sensor tegenkomen die er al langere tijd op zit, dan kom je achteraf tot de ontdekking dat je honderden foto’s hebt gemaakt, waaraan een vlekje zit.  Gelukkig hoef je die – als je mazzel hebt – niet in iedere afzonderlijke foto te verwijderen. Als het stofje op een plaats zit waar veel details aanwezig zijn, of als je een foto hebt gemaakt met een groot diafragma (f/2.8 of kleiner) dan herken je het stofje niet terug. Het enige dat stof bijdraagt aan de foto is een lagere beeldkwaliteit op de plaats waar het stofje zit.
Gelukkig bieden alle moderne beeldbewerkingsprogramma’s de mogelijkheid om een serie foto’s gelijktijdig te retoucheren. Je selecteert een serie foto’s, voert een bewerking met het kloonstempel of het retoucheerpenseel uit op een foto – in dit geval het verwijderen van een stofje – en synchroniseert daarna alle geselecteerde foto’s. In alle geselecteerde foto’s wordt nu dezelfde retouche uitgevoerd op de plaats van het stofdeeltje. Soms gaat dat verbazingwekkend goed, maar soms gaat een bewerking met het kloonstempel of het retoucheerpenseel; die in de eerste foto goed verliep, minder goed in een volgende. Dan zit er niks anders op om alsnog extra retouches uit te voeren. Het komt ook voor dat het stofdeeltje niet bij alle foto’s op dezelfde plaats zit. Ook dan zal je alle afzonderlijke opnames moeten retoucheren. Of het stofvlekje maar voor lief te nemen.

Een goede fotograaf probeert dit soort toestanden te voorkomen en test voordat ie veel en/of belangrijke opnames gaat maken, of er stof op de sensor zit. Hoe doe je dat en wat krijg je dan te zien?

Wat zit er op mijn sensor?

Stof op de sensor: bij een dikke sensor stack (Olympus, Panasonic) zijn de vlekken minder scherp dan bij vlekken op de sensor van een Nikon / Canon spiegelreflexcamera met een dunne sensor stack.	Haartjes en vezels op de sensor
Beschadigde coating voor de sensor door toepassen van een verkeerde reinigingsvloeistof.	Vet of olie op de sensor uitgesmeerd over de sensor na een droge reiniging
Spuug op een sensor: het gevolg van het wegblazen van een stofje op de sensor, met meerdere moeilijk te verwijderen vlekken als gevolg. Voor verwijderen van speeksel heb je een andere reinigingsvloeistof nodig dan bij een reguliere natte sensor reiniging.	Stof uit de camera verwijderen met een spuitbus, brengt het risico met zich mee dat er druppels van het drijfgas op de sensor gevormd worden. Deze druppels zijn niet meer te verwijderen met een blaasbalg of met een kwastje. Als je dit probeert te verwijderen met een kwastje, dan smeer je de substantie uit over de sensor. Gebruik geen spuitbus die niet bedoeld is voor het verwijderen van stof en houdt de spuitbus niet op zijn kop, Ook schudden voor gebruik kan er de oorzaak van zijn dat er druppels op de sensor worden gevormd.
Met dank aan ChipClean voor het beschikbaar stellen van deze foto’s.

Zelf testen: Photoshop recept voor stof op sensor check:

• Vuil op de sensor wordt het beste zichtbaar bij gebruik van een lens met een korte brandpuntsafstand (groothoek). Vanwege lichtafval is dit type lenzen soms minder geschikt voor het controleren van vuil in de hoeken van de sensor. Heb je last van lichtafval, kies dan een lens met een langere brandpuntsafstand.
• Zet de camera op diafragma voorkeuze (A) en kies een zo klein mogelijk diafragma (f/22).
• Kies voor RAW of jpg in de hoogste resolutie en pas bij kunstlicht eventueel de witbalans aan.
• ISO waarde: ISO 100 of 200
• Autofocus uit, objectief scherpgesteld op de kortst mogelijke afstand. Maak een foto van een stuk licht (liefst: blauw) egaal verlicht papier of van een egaal grijze of blauwe lucht.
• Zorg er voor dat je het papier niet scherp in beeld hebt door er zo dicht mogelijk naar toe te gaan. Als finishing touch kan je de camera bewegen tijdens het maken van de opname. Komt het papier toch nog scherp in beeld, stel dan scherp op oneindig.
• Open de opname in een beeldbewerkingsprogramma (Photoshop, maar een ander programma gaat net zo goed) en bekijk het beeld uitvergroot op 100%. Vergroot het contrast, bijvoorbeeld door de Niveaus (NL) /Levels (EN) aan te passen, waardoor vuil op de sensor makkelijker te herkennen is.

Lightroom recept om stof op sensor zichtbaar te maken:

Vuil op de sensor zichtbaar maken is in Lightroom een fluitje van een cent:

• Maak een foto op dezelfde manier als in het Photoshop recept .
• Importeer de opname in een Lightroom, ga naar het menu Ontwikkelen (1), kies onder het histogram voor het Retoucheerpenseel (2)  en klik linksonder de foto op: “Vlekken visualiseren”. Met het schuifje naast het selectievakje kan je de gevoeligheid instellen. Vaak kan je die helemaal naar rechts schuiven.

Wat voor troep zit er op mijn sensor?

Plakbandresten op de sensor, als gevolg van een poging om de sensor te reinigen	Residu natte reiniging
Krassen op de sensor, bijvoorbeeld als gevolg van verkeerd reinigen.	Schimmel op de sensor door het langdurig bewaren van de camera onder vochtige omstandigheden
Geen stof op de sensor, maar een hot pixel. Dit los je niet op met het reinigen van de sensor, maar veel cameramerken bieden de mogelijkheid om een referentiefoto op te slaan, waarna er automatisch gecorrigeerd voor een hot pixel.	Stof op de achterkant van de lens ;deze vlekken zijn veel groter en vager dan de vlekken van stof op de sensor
De kans is groot dat er meerdere stofjes en vezels in beeld verschijnen als je een check uitvoert van je eigen camera sensor. Als ze duidelijk in beeld komen, of als het er veel zijn, dan is het tijd om de sensor schoon te maken. Op de vraag hoe je stof op de sensor kan voorkomen, en of alle cameramerken even veel last van hebben van vuil op de sensor (het antwoord is: nee), gaan we een volgend artikel in: Vuil op de sensor voorkomen.
Met dank aan ChipClean voor het beschikbaar stellen van deze foto’s. In twee volgende afleveringen zie je hoe je stof en ander vuil van de sensor verwijdert en hoe je een vuile sensor voorkomt.